Mộ Cổ Đống Thếch
Mộ Cổ Đống Thếch xóm Chiềng Đông, Xã Vĩnh Đồng, Huyện Kim Bôi, Hoà Bình
Cũng chính bởi rất nhiều truyền thuyết được thêu dệt nên từ bao đời nay, Mộ Cổ Đống Thếch như một thánh địa hoang vắng, lạnh gáy không ai dám đến gần hơn 400 năm qua cho đến năm 1954, những dấu chân đầu tiên đến đây và lời giải đáp về mảnh đất rộng lớn này mới dần được hé lộ.
Ngay từ tên gọi của Mộ Cổ Đống Thếch đã khiến cho nhiều người phải rùng mình sợ hãi. “Đống” là từ cổ chỉ những ngôi mộ đá. “Thếch” là tên một địa danh cũ ở Mường Động. Từ đó Đống Thếch là chỉ những ngôi mộ đá nằm san sát cạnh nhau. Khu chôn cất người qua đời này hiện nay nằm trong một thung lũng với đồi núi, rừng và cây cối um tùm bao quanh. Tứ phía giáp đồi Ông Nội, Này Thếch, suối Thếch và Rạng Đông.
Di tích Mộ Cổ Đống Thếch được cho đã xuất hiện và tồn tại hơn 400 năm. Đây là khu mộ của dòng họ Đinh, đứng đầu là Đinh Như Lệnh. Đinh, bên cạnh là các dòng họ Quách, Bạch và Hà trước đây là 4 dòng dõi quý tộc thổ tù chia nhau cai trị vùng đất Mường Động rộng lớn. Một số lời đồn đại còn cho rằng, ngoài chôn cất những người trong dòng họ Đinh, khu mộ này còn là nơi an nghỉ cuối cùng của nhiều nô tỳ của các quan lang.
Đến thế kỉ XVII - XVIII, Đinh Công Kỷ của dòng họ Đinh lập công trạng lớn dưới thời vua Lê Trung Hưng, dòng họ Đinh trước đây cũng được đổi thành Đinh Công. khi Đinh Công Kỷ còn tại thế, tương truyền rất dã man, ác độc và lộng quyền. Đến lúc mất đi được phong tước hầu. Vua Lê Trung Hưng còn phải cho người vào tận Thanh Hóa lấy những tấm bia đá xanh làm bia mộ cho Đinh Công Kỷ. Con cháu nhà họ Đinh sau này ai mất cũng có một tấm bia đá tương tự.
Có nhiều lời dồn đại rằng, một vị quan lang nhà họ Đinh sau khi chết đi muốn bảo vệ của cải chôn theo đã bắt chôn sống rất nhiều nam nữ trẻ tuổi. Những nam thanh nữ tú này chính vì vậy mà sinh oán hận biến thành quỷ hại người. Đây cũng là một trong những lời đồn dị đoan khiến không ai dám bén mảng đến khu mộ cổ này.
Trước đây có hàng trăm ngôi mộ đá nằm ngổn ngang trong khu vực này tạo thành cảnh tượng kỳ lạ, nơi có những cột đá cao thấp, lớn nhỏ khác nhau nằm rải rác trong một thung lũng um tùm. Nhờ sở hữu vị trí “mắt rồng” - địa thế đẹp theo thuật phong thủy xưa, xung quanh hoang vắng và được bao quanh bởi rừng cây cao lớn khiến ánh sáng dường như không lọt được vào nơi này nên Mộ Cổ Đống Thếch từng có một khoảng thời gian “bất khả xâm phạm”, không một ai dám đặt chân vào cho đến năm 1954, khi những đoàn thám hiểm, khảo cổ lần đầu tiên đặt chân đến “thánh địa” này.
Ngày nay, dù Mộ Cổ Đống Thếch được đánh giá là khu di tích có nhiều giá trị khảo cổ, lịch sử và trở thành một điểm du lịch mới lạ, nhiều bí ẩn về khu mộ này vẫn chưa được giải đáp hết. Khu di tích cũng do có sự tác động của con người và thu hẹp lại. Nhiều ngôi mộ còn tồn tại nhưng những ký tự chữ hán cổ trên bia mộ đã phai mờ, một số ngôi mộ nhỏ gần như bị san phẳng.
