Độc đáo món “Vêch” của người Êđê ở Đắk Lắk
"Vêch” theo tiếng Êđê thực chất là phần đầu ruột non của động vật ăn cỏ. Trong đoạn ruột ấy có chứa cả dịch tiêu hóa và phần cỏ vừa đi qua khỏi phần dạ dày của con vật. Đối với người Ê đê, vêch của các loài động vật ăn cỏ như: thỏ, dê, nai, hoẵng săn bắt được trong rừng hay trâu, bò chăn thả trong rừng thường được ưa chuộng nhất bởi chúng chỉ ăn cỏ và lá cây rừng nên ruột rất sạch. Ông Y Thim Byă, ở buôn Ea Bông, xã Cư Êbur, thành phố Buôn Ma Thuột, người am hiểu về văn hóa Ê đê cho biết, người Êđê sống theo cộng đồng, dòng tộc. Mỗi khi có lễ hội quan trọng hay dịp đặc biệt, những gia đình, dòng tộc giàu có thường mổ thịt trâu, bò để cúng các thần và thiết đãi buôn làng. Khi đó, họ thường lấy vêch để chế biến món ăn dành riêng cho những người có vai vế trong gia đình hoặc những người quan trọng trong lễ cúng. Các nguyên liệu để làm món vêch Cách nấu vêch cũng lắm công phu. Công đoạn giết bò, mổ lấy vêch được tiến hành thật nhanh để không gây xáo trộn các thành phần bên trong nội tạng. Người có kinh nghiệm nhất sẽ chọn một đoạn ruột non liền kề với bao tử bò, dùng lạt buộc chặt hai đầu rồi mới cắt ra để riêng. Đoạn ruột này được chần qua nước sôi, bóp lấy phần dịch tiêu hóa bên trong pha với nước, lọc, lắng rồi cô đặc, tẩm ướp gia vị. Những phần nội tạng khác cùng với da, đuôi, thịt bạc nhạc, mép bò... được luộc sơ, cắt miếng rồi nấu cùng loại gia vị đặc biệt vừa chế biến từ vêch và nhiều gia vị khác như ớt, củ nén, sả, riềng, tiêu rừng, hạt cây rừng để làm đậm đà thêm hương vị món ăn... Vêch ăn kèm với cơm hoặc rau rừng Còn theo ông Y Bhiâo Mlô, ở buôn Tring 2, phường An Lạc, thị xã Buôn Hồ, mỗi khi trong buôn có đám ma, nếu gia đình có điều kiện mổ trâu, bò để làm đám, thì phần vêch sẽ được lấy để nấu cùng với môn nước hoặc cà đắng để mời bà con. Khi đó, môn nước hoặc cà đắng sẽ được cắt nhỏ, nấu trong chiếc nồi đồng lớn (người Êđê gọi là “gọ bung”), bỏ thêm gia vị, ớt xanh, củ nén, lá ngò gai, thân lõi chuối non, đu đủ xanh để cả vỏ… bình thường môn nước rất ngứa và cà có vị đắng, nhưng khi nấu chung với vếch thì vị đắng, cảm giác ngứa sẽ mất hoàn toàn, thay vào đó, nồi canh sẽ có vị thơm thơm, béo ngậy, các loại gia vị quyện vào nhau tạo nên một hương vị bùi bùi rất khó tả đọng lại ở đầu lưỡi. Vêch nấu đặc Ngày nay, món vêch vẫn là một trong những món ăn quen thuộc của người Êđê, dù có đôi chút cải biến cho phù hợp với điều kiện của từng gia đình. Nhiều gia đình người Êđê ở Đắk Lắk, mỗi lần mổ bò thường chọn lấy phần vêch, buộc lạt hai đầu rồi gác trên giàn bếp cho khô hẳn. Mỗi khi dùng, họ lại cắt lấy một đoạn vêch này đem nấu với cà đắng, với măng le hay nấu canh môn rừng. Vêch giống như một thứ gia vị tạo hương vị đặc biệt cho mọi món ăn chứ không riêng gì những món nấu từ nội tạng bò và được sử dụng thường xuyên trong bữa cơm hằng ngày. Một cách chế biến khác của món vêch Điểm đặc biệt khi nấu món vêch là dù nấu với nguyên liệu gì thì người Êđê cũng không dùng dầu ăn hay xào qua dầu. Tất cả các nguyên liệu được chuẩn bị sẽ được bỏ hết vào nồi, châm thêm ít nước rồi đặt lên bếp nấu liu riu và nêm nếm theo hương vị yêu thích của gia chủ, có thể nấu cho đến khi nước cạn để có nồi vêch đặc hay để nước xâm xấp tùy theo sở thích. Theo nhạc sĩ Y Phôn Ksơr, để món vếch này càng thêm ngon miệng, phần vêch bò nên được ướp trước từ tối cho gia vị lên men, khi nấu chỉ nửa tiếng là xong. Những món ăn nấu cùng vêch sẽ có vị hơi đắng, ngọt hậu, hòa quyện cùng mùi thơm của cỏ, của dịch vị trong ruột bò rất đặc trưng. Món vêch đạt yêu cầu sẽ tổng hòa các vị đắng, cay, thơm, bùi, béo, dùng kèm thân chuối xắt mỏng, đọt cóc chua, lá sung, lá ổ qua non..., bất cứ ai từng được thưởng thức đều nhớ mãi.. H Xíu/ VOV Tây Nguyên
