Đền Vua Bà

Đền Vua Bà Nằm giữa quần thể kiến trúc khu Viêm Xá (tên nôm làng Diềm), Phường Hòa Long, Thành phố Bắc Ninh, Bắc Ninh

Truyền thuyết kể rằng, “Vua Bà” chính là công chúa con vua Hùng thứ sáu. Khi bà đến tuổi cập kê, vua cha mở hội “gieo cầu”, kén chồng cho con gái. Vô duyên làm sao, người mà công chúa không ưa thì lại bắt được cầu.

Bà xin vua cha cho bỏ cung cấm, cùng đám thị nữ lên thuyền, chấp nhận đời dân dã. Đến Viêm Trang, thấy sông nước hiền hòa, phong cảnh tốt đẹp, bờ bãi màu mỡ, bà ở lại khai phá đất đai, dạy dân làm ruộng, chăn tằm, ươm tơ, dệt lụa… Và, kỳ diệu nhất, bà đã sáng tác các bài hát và dạy cho mọi người cùng hát. Đó là những điệu hát, bài hát đầu tiên của dân ca quan họ bây giờ. Chính vì vậy, “Vua Bà” chính là thủy tổ của quan họ.

Có phải thế chăng, mà đến tận bây giờ, liền anh với liền chị trong cùng một “chạ” cũng không được lấy nhau, cũng đều phải “vô duyên” cho giống phận “Vua Bà”? Có phải thế chăng, mà mười câu quan họ, thì đến chín câu nói về cái sự mong nhớ, ước ao, hỏi han, hò hẹn, bâng quơ, sầu thảm?

Có phải thế chăng, mà vẻ đẹp xót xa của cả kẻ “còn duyên” lẫn “hết duyên”, đời này qua đời khác, cứ mãi chất chồng, cứ mãi như xát muối vào lòng người, vốn bị thương chưa khỏi, từ cái thời xa xưa ấy. Có phải thế chăng, mà trên chiếu kia, bốn nữ nghệ nhân: Ngô Thị Khu, 90 tuổi; Nguyễn Thị Vũ, 85 tuổi; Ngô Thị Lịch, 82 tuổi; Nguyễn Thị Bàn, 79 tuổi; cùng với hai nam nghệ nhân: Ngô Văn Sự, 87 tuổi, thân sinh anh Ngô Công Tình; Nguyễn Văn Bật, 86 tuổi; đóng vai chủ – khách, để bày ra cả một phần “canh” quan họ làng Diềm.

Có thể nói, sự khắt khe trong các làng chạ quan họ được tạo nên chính là những quy định nghiêm ngặt từ lâu, âu cũng có nguyên nhân của nó. Đến làng Diềm, tham quan đền Vua Bà- thủy tổ của làng quan họ vốn được khởi dựng từ lâu đời, nhưng đã qua nhiều lần tôn tạo; dấu ấn kiến trúc điêu khắc cổ nhất còn để lại là đôi “sấu đá” trên thân với những cụm mây lưỡi mác mang phong cách nghệ thuật thời Lê Trung Hưng; lớp kiến trúc muộn là của thời Nguyễn, trên câu đầu của tòa Tiền tế trước đây còn nguyên dòng chữ Hán: “Hoàng triều Khải Định cửu niên” (1924). Đến năm 2000, đền được tu bổ xây dựng lại hoàn toàn. Ngôi đền có kiến trúc kiểu chữ “Vương” gồm: Tiền tế, Thiêu hương và Hậu cung, bộ khung gỗ chạm khắc trang trí, với các lớp mái ngói đao cong uốn lượn duyên dáng.

Đền Vua Bà còn bảo lưu được những cổ vật cổ quý như: ngai bài vị, tượng thờ, sắc phong, hoành phi, câu đối và nhiều đồ thờ tự khác. Tại tòa Tiền tế, gian giữa treo bức hoành phi khá lớn, chạm khắc trang trí đẹp, sơn son thiếp vàng rực rỡ, ở giữa nổi bật 4 chữ Hán lớn: “Vương Mẫu giới phúc”, bên cạnh có dòng niên đại “Khải Định Giáp Tý” (1924); hai bên cột là câu đối cổ ca ngợi công đức của Vua Bà được thờ ở đây: “Vạn cổ cương thường Thần thị phục/Thiên thu hưởng hỏa cựu như tân”. Hậu cung là nơi phụng thờ tôn nghiêm, có án thờ và trên án là ngai bài vị, tượng Vua Bà và nhiều đồ thờ khác. Ngai bài vị bằng gỗ chạm rồng, mây, hoa lá, sơn son thiếp vàng mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn. Bài vị với dòng chữ Hán “Đương cảnh thành hoàng quốc vương thiên tử nhữ nương Nam Hải đại vương”. Tượng Vua Bà ngồi ở giữa lung linh, huyền ảo: trong tư thế xếp bằng, hai tay để nhẹ nhàng trên đùi, đầu đội mũ vương miện có đính nhiều bông hoa; khuôn mặt đẹp hiền hậu, tai to dài, cổ kiêu ba ngấn đeo vòng trang sức; áo khoác ngoài mềm mại, mượt mà. Trên án thờ còn là những đồ thờ tự cổ quý khác như: bát hương, lộc bình, đài nước, cây đèn, cây nến, lọ hương hoa và đáng chú ý là ba quả cầu gỗ sơn đỏ đặt cạnh ngai thờ là vật gắn bó với tục “cướp cầu” của hội đền Vua Bà. Đó còn là một đạo sắc phong niên đại Thiệu Trị 4 (1844), phong cho người được thờ.

Người làng Viêm Xá luôn tự hào rằng: “Thủy tổ quan họ làng ta/Những lời ca xướng Vua Bà sinh ra/ Xưa nay nam nữ trẻ già/ Ai mà ca được ắt là hiển vinh”. Đặc biệt, người làng Viêm Xá còn bảo lưu được những tập tục cổ xưa nhất về lề lối sinh hoạt quan họ ở đền Vua Bà như: Mỗi khi hạn hán có tục hát quan họ cầu đảo, khi hát chỉ có “bọn” quan họ của làng được hát và chỉ hát những giọng lề lối (giọng cổ). Mặt khác, theo kinh nghiệm du lịch Bắc Ninh, cũng chỉ có làng Viêm Xá còn bảo lưu được những tập tục sinh hoạt quan họ cổ xưa nhất như: hát quan họ trùm đầu, tục nhà chứa, ngủ bọn, kết bạn, kết chạ… Viêm Xá là làng có nhiều thế hệ Liền anh, Liền chị, nghệ nhân nổi tiếng am hiểu về lề lối quan họ và hát được nhiều giọng lề lối nhất vùng. Tất cả lễ hội của đền, đình, chùa của làng đều nổi trội với sinh hoạt văn hóa quan họ và thu hút được nhiều Liền anh, Liền chị quan họ của các làng trong vùng đến trảy hội.